Angelus Silesius, Bernhard Rosa and Michael Willmann or Mysticism and Art in Silesia during the Baroque Period

Result code in IS VaVaI

<a href="https://www.isvavai.cz/riv?ss=detail&h=RIV%2F61988987%3A17250%2F24%3AA25039DN" target="_blank" >RIV/61988987:17250/24:A25039DN - isvavai.cz</a>

Result on the web

<a href="https://wuwr.eu/produkt/angelus-silesius-bernhard-rosa-i-michael-willman-czyli-sztuka-i-mistyka-na-slasku-w-czasach-baroku/" target="_blank" >https://wuwr.eu/produkt/angelus-silesius-bernhard-rosa-i-michael-willman-czyli-sztuka-i-mistyka-na-slasku-w-czasach-baroku/</a>

DOI - Digital Object Identifier

—

Result language

polština

Original language name

Angelus Silesius, Bernhard Rosa i Michael Willmann, czyli sztuka i mistyka na Śląsku w czasach baroku

Original language description

Nie ulega wątpliwości, że śląska mistyka XVII wieku robi dzisiaj światową karierę, a jej najwybitniejsi przedstawiciele, jak Jacob Boehme, czy Johannes Scheffler, znany jako Angelus Silesius, cieszą się obecnie sławą, o której mogą jedynie śnić współcześni śląscy poeci i filozofowie. Atrakcyjność kulturowa dzieł śląskich mistrzów duchowości już od wielu lat była przedmiotem zainteresowania nie tylko europejskich teologów i filozofów, ale także artystów, takich jak – przykładowo – William Blake czy Philipp Otto Runge. Paradoksalnie o wiele mniej wiemy o relacjach między mistyką a sztuką na dawnym Śląsku. Kwestia ta nie stała się dotąd przedmiotem żadnej monografii, a w nielicznych naukowych artykułach do dziś pobrzmiewa teza Dagoberta Freya z 1938 r. o mistycznym uduchowieniu (schlesischer Schwarmgeist) całej kultury Śląska, które miałoby się objawiać zarówno w pismach śląskich mistyków, jak i w powstałych na Śląsku dziełach sztuki, które charakteryzowały się nieklasyczną, ekspresyjną formą oraz specyficzną tematyką.Takie typowe dla heglowskiej metodologii podejście sprawiło, że dotychczasowym badaczom umknął fakt niezwykły i – z europejskiego punktu widzenia – wyjątkowy, a mianowicie wspólna inicjatywa śląskich mistyków i artystów, która miała na celu stworzenie takich dzieł sztuki, które miały służyć pomocą w masowej mistycznej pobożności. Inicjatywa ta najprawdopodobniej narodziła się w wyniku współpracy, jaką Angelus Silesius od co najmniej 1671 roku aż do swojej śmierci w 1677 roku podjął z opatem klasztoru Cystersów w Krzeszowie (Grüssau), wielkim zapomnianym mistykiem śląskim. Za pieniądze krzeszowskiego opactwa zostały ponownie wydane najważniejsze dzieła Angelusa Sielsiusa. W 1675 roku nyską drukarnię Ignatza Schubarta opuścił słynny Cherubinischer Wandersmann, będący poszerzoną wersją wcześniejszego dzieła Silesiusa Geistliche Sinn- und Schlussreime z 1657 roku. Rok później w tej samej drukarni ukazało się kolejne dzieło Köstliche Evangelische Perle, będące przygotowanym przez Silesiusa tłumaczeniem na język niemiecki niderlandzkiego traktatu mistycznego z początku XVI wieku. Wreszcie w 1677 roku pod tytułem Ecclesiologia oder Kirche=Beschreibung opublikowane zostało opus magnum Silesiusa jako kontrreformacyjnego polemisty – monumentalny zbiór jego 55 pism polemicznych, które były pojedynczo wydawane w latach 1663-1675.Współpraca Rosy z Angelusem Silesiusem była zapewne także kluczowa dla wypracowania w krzeszowskim opactwie nowego modelu mistycznej pobożności. Ta dotąd elitarna i na ogół związana z osobami duchownymi oraz zawężona wyłącznie do klasztornych murów forma bezpośredniego doznania istoty Boskiej w krzeszowskich inicjatywach uległa swoistemu umasowieniu i popularyzacji. Elementy mistyki zostały bowiem integralnie połączone z propagowanymi przez krzeszowskie opactwo rozmaitymi formami masowej pobożności. Ten nowy, masowy i kontrreformacyjny model mistycznej pobożności odpowiadał także specyficznej roli, jaką cysterskie klasztory spełniały na Śląsku. Dawniej zamknięte i odseparowane od świeckiej części społeczeństwa klasztorne zgromadzenia o kontemplacyjnym charakterze w XVII wieku na Śląsku przeistoczyły się w administracyjno-sądownicze centra, które stały się głównymi ośrodkami śląskiej kontrreformacji. Tej nowej roli cysterskich klasztorów na Śląsku została podporządkowana także tak charakterystyczna dla życia monastycznego cystersów mistyczna duchowość.Już w 1669 roku zostało założone w Krzeszowie przez opata Rosę bractwo św. Józefa, a dziewięć lat później kłodzką drukarnię Ignatza Schubarta opuścił przeznaczony dla członków krzeszowskiej konfraterni modlitewnik Ehren=Kränzlein, w którym wyłożone zostały podstawy mistyki Trójcy Stworzonej (Jezus, Maria i Józef) wraz z kulminacyjnym misterium mistycznych zaślubin „Duszy” z Trójcą Stworzoną. W 1672 roku krzeszowski opat rozpoczął w Krzeszowie budowę pierwszej na Śląsku kalwarii, którą utworzył bogaty 32-stacjowy zespół kaplic rozmierzonych ściśle według tzw. miar jerozolimskich. Ukończenie prac nad kalwarią zbiegło się z publikacją w 1682 roku w Kłodzku kalwaryjskiego kancjonału Schmerzhaffter / Lieb= und / Kreutz=Weeg, w którym znalazła się obszerna lekcja oblubieńczej mistyki pasyjnej dla przybywających na kalwarię pątników. W latach 1674–1675 z fundacji opata Rosy w leśnej miejscowości Betlejem (Bethlehem) w odległości 2 kilometrów od krzeszowskiego opactwa wzniesiona została kaplica Groty Narodzenia Pańskiego jako wierna kopia rzeczywistej groty w Betlejem w Ziemi Świętej. Z myślą o licznych pielgrzymach, którzy przybywali do betlejmskiej kaplicy, w 1678 roku w Kłodzku (Glatz) ukazał się betlejemski modlitewnik i śpiewnik Liebliche Rose von Jericho, w którym zawarty został wykład mistyki Dzieciątka Jezus. W 1687 roku opat Rosa osobiście poświęcił nowy kościół w miejscowości Podlesie koło Lubawki (Ullersdorf), który stał się ośrodkiem kultu Czternastu Świętych Wspomożycieli, a jeszcze w tym samym roku na potrzeby wiernych opublikowana została pierwsza edycja modlitewnika Hülff in der Noth, w którym znalazły się elementy mistyki Trójcy Stworzonej. Ten konglomerat różnych form propagowanej przez krzeszowskich cystersów mistycznej pobożności spajał odnowiony przez opata Rosę kościół klasztorny w Krzeszowie, w którego ołtarzu głównym w 1678 roku umieszczone zostało płótno z pierwszym na Śląsku monumentalnym przedstawieniem Wniebowzięcia NMP jako sceny mistycznych zaślubin Marii-Oblubienicy z Chrystusem-Oblubieńcem (od 1728 roku w ołtarzu głównym w kaplicy pałacowej w Zastrużu (Sasterhausen)).Wszystkie formy masowej mistycznej pobożności, promowane przez opactwo cystersów w Krzeszowie, były ściśle powiązane z wykorzystaniem dzieł sztuki. Do ich wykonania zaangażowani byli wybitni artyści: rzeźbiarz Georg Schrötter, miedziorytnicy z Augsburga, Norymbergi i Brzegu (Brieg), a przede wszystkim znakomity malarz z Lubiąża (Leubus) – Michael Willmann, który był głównym autorem krzeszowskich „mistycznych” przedstawień. Niestety do naszych czasów nie zachowało się rzeźbiarskie i malarskie wyposażenie kaplicy Groty Narodzenia Pańskiego w Betlejem koło Krzeszowa, której głównym elementem była szopka z rzeźbionymi postaciami (G. Schrötter). Jego malarską parafrazą był znakomity cykl obrazów Johanna Claessensa Zwiastowanie pasterzom, Pokłon Pasterzy i Pokłon Trzech Króli, stworzony w 1700 roku dla kaplicy pałacu opatów krzeszowskich w Zastrużu. Dewocyjną wersją tych przedstawień, które miały służyć potrzebom mistycznego kultu nowo narodzonego Jezusa, były graficzne wizerunki drewnianej figurki krzeszowskiego Emmanuela, tworzone masowo w śląskich i augsburskich pracowniach graficznych. Wprowadzenie do praktyk pobożnościowych członków bractwa św. Józefa mistycznych zaślubin duszy z Trójcą Stworzoną wiązało się z pojawieniem się licznych dewocyjnych przedstawień Trójcy Stworzonej, takich jak Pocałunek Marii i Pocałunek św. Józefa, zaprojektowanych przez Willmanna. To oryginalne wykorzystanie pocałunku jako obrazu mistycznego zjednoczenia (unio mystica) zostało bez wątpienia zaczerpnięte z dzieł św. Bernarda z Clairvaux. Związany z krzeszowską kalwarią mistyczny kult Pasji Chrystusa zyskał wizualną oprawę w formie 32 graficznych ilustracji do modlitewnika Schmerzhaffter Lieb= und Kreutz=Weeg, również zaprojektowanych przez Willmanna. Sceny te były nie tylko ściśle związane z tekstem modlitewnika, stając się integralną częścią modlitewnej medytacji, ale także towarzyszyły pielgrzymom na krzeszowskiej Kalwarii w monumentalnej formie malowanych obrazów. Ponadto w latach 1694-1696 Willmann zaprojektował serię graficznych wizerunków błogosławionych i świętych zakonu cystersów, ukazanych w większości w scenach mistycznych wizji. Przedstawienia te służyły jako swoiste wizerunki exemplum pietatis dla chrześcijan, którzy dzięki krzeszowskim inicjatywom wkraczali na drogę mistycznego wtajemniczenia. „Mistyczny” charakter tych dzieł znalazł odzwierciedlenie również w ich formalnej warstwie. Podstawową cechą wszystkich scen jest bowiem figuralność, zatrzymana narracja i teatralizacja. Przejawiało się to poprzez zacieranie granicy między dziełem sztuki a rzeczywistością widza, nawiązywanie emocjonalnego kontaktu z widzem przez postacie z planu przedstawienia, a także obecność na scenie osób, z którymi widz mógł się utożsamić. Dążenie chrześcijanina do mistycznego zjednoczenia z Chrystusem oznaczało w języku dewocyjnego przedstawienia zapewnienie widzowi wrażenia uczestnictwa w przedstawionych scenach i utożsamienia się z przedstawionymi tam postaciami. Wielka dynamika wyżej przedstawionych mistycznych inicjatyw krzeszowskiego opactwa uległa znacznemu osłabieniu już na początku lat dziewięćdziesiątych XVII wieku. Z jednej strony zjawisko to było związane z coraz słabszymi siłami samego opata Rosy, który zmarł w 1696 roku. Z drugiej strony, wielki cios wszystkim mistycznym inicjatywom przyniosło potępienie Miguela Molinosa i jego mistycznej doktryny – kwietyzmu. Zupełnie inaczej wyglądała jednak sytuacja z krzeszowskimi „mistycznymi” przedstawieniami, które można uznać za jedne z najpopularniejszych scen religijnych w kulturze duchowej całego Śląska aż do końca XVIII wieku. Trudno byłoby znaleźć na Śląsku kościół czy klasztor, w którym brakowało by przedstawień Pocałunków Marii czy Pocałunków św. Józefa, dzieł opartych na ilustracjach do modlitewnika Schmerzhaffter / Lieb= und / Kreutz=Weeg czy graficznych wizerunkach błogosławionych i świętych zakonu cysterskiego. Krzeszowskie wizerunki są także cenną wskazówką dla coraz liczniejszych badaczy związków między mistyką i sztuką. W dobie powszechnego nadużywania słowa „mistyczny” w stosunku do dzieł sztuki mamy tutaj dość precyzyjny obraz sztuki, którą współtworzyli sami mistycy i która miała służyć mistycznej pobożności.

Czech name

—

Czech description

—

Type

B - Specialist book

CEP classification

—

OECD FORD branch

60401 - Arts, Art history

Project

—

Continuities

N - Vyzkumna aktivita podporovana z neverejnych zdroju

Publication year

2024

Confidentiality

S - Úplné a pravdivé údaje o projektu nepodléhají ochraně podle zvláštních právních předpisů

ISBN

978-83-229-3811-9

Number of pages

567

Publisher name

Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego

Place of publication

Wroclaw

UT code for WoS book

—