Literacy in Jewish and non-Jewish Czech and Polish texts by former Auschwitz concentration camp inmates

Result code in IS VaVaI

<a href="https://www.isvavai.cz/riv?ss=detail&h=RIV%2F61989592%3A15210%2F23%3A73624536" target="_blank" >RIV/61989592:15210/23:73624536 - isvavai.cz</a>

Result on the web

<a href="https://obd.upol.cz/id_publ/333204423" target="_blank" >https://obd.upol.cz/id_publ/333204423</a>

DOI - Digital Object Identifier

<a href="http://dx.doi.org/10.5507/ff.23.24464275" target="_blank" >10.5507/ff.23.24464275</a>

Result language

polština

Original language name

Literackość w żydowskich i nie-żydowskich czeskich i polskich tekstach byłych więźniów obozu koncentracyjnego Auschwitz

Original language description

Przedmiotem analizy przedłożonej monografii są teksty obozowe byłych więźniów KL Auschwitz, żydowskiego i nie-żydowskiego pochodzenia, bezpośrednich świadków wydarzeń, pisanych oryginalnie po czesku i polsku. Monografia ta składa się z dwóch części, teoretyczniej (wokół tematu pozyskiwania zbiorów, ich przegląd, historia oraz metodologia) i analitycznej (analiza wybranych tekstów). Już na początku pojawiła się potrzeba uporządkowania dostępnych źródeł dotyczących literatury obozowej (lagrowej) i Holocaustu, do której należą również powojenne teksty byłych więźniów KL Auschwitz, zarówno w archiwach, jak i na rynku wydawniczym. Przede wszystkim korzystałam z relacji nieznanych, w większości niepublikowanych, przechowywanych w różnych archiwach na terenie Czech, Polski i Izraela, co wiązało się z licznymi kwerendami i poznaniem zasad, jakie panują w poszczególnych jednostkach. Z tego względu została w tej pracy omówiona klasyfikacja dotycząca powojennych tekstów obozowych panujących w tych placówkach oraz działalność m.in. Muzeum w Oświęcimiu, Terezinie i Lublinie, Narodowego Archiwum w Pradze, a także archiwów na terenie Izraela (m.in. Yad Vashem, Dom Bojwników Getta, Massuah) wraz z ich porównaniem, szczególnie pod względem polityki, wpływającej na ich pozyskiwanie, przechowywanie i udostępnianie. Metody te mają wpływ na ich współczesny odbiór przez społeczeństwo, co ukazałam na przykładzie trzech wspomnianych państw. Rynek wydawniczy jest pełny czeskich i polskich tekstów obozowych. W swojej monografii ukazałam jej przemiany oraz różnorodność, która obrazowała się na przestrzeni lat, od czasów wyzwolenia do obecnych, czyli przede wszystkim przejście od dokumentaryzmu ku fikcji, sięgnięcie po nowe formy przekazu, dawniej nieadekwatne do tematu obozu czy Zagłady, desakralizacja tematu Shoah, pisanie przez potomków byłych więźniów i Ocalonych (tematyka postpamięci) itp. Obecnie zauważa się wysyp publikacji niszowych, które wykorzystują tematykę II wojny światowej do celów komercyjnych. Z tego względu, że teksty obozowe nazywano w różnoraki sposób, pojawiła się potrzeba uporządkowania także form gatunkowych, w jakich występowały. Od czasów wyzwolenia stosowano bardzo pojemny termin „literatura obozowa” (lub „lagrowa”) dla określenia publikacji dotyczących doświadczeń związanych z obozem koncentracyjnym lub gułagiem („literatura łagrowa”), który utrzymuje się do dziś (w Czechach i w Polsce). W literaturze Holocaustu także pojawiają się bezpośrednie przekazy dotyczące obozów koncentracyjnych, jednak ze względu na specyficzne doświadczenia więźniów pochodzenia żydowskiego (m.in. getta, selekcje), odmienne od przeżyć osób nie-żydowskich, zwykle ujmowane w osobną grupę tekstów. Problemy z nazewnictwem można także zaobserwować w archiwach, np. w Muzeum w Oświęcimiu (różne nazwy dotyczące tekstów obozowych tj. oświadczenia, relacje, wspomnienia), Muzeum w Terezinie (protokoły, wspomnienia), instytucje w Izraelu (świadectwa, wspomnienia). Niekiedy preferowanym pojęciem bywa egodokument, którym akcentuje się dokumentalność omawianych tutaj form z podkreśleniem ich osobistego charakteru, a także – dokument osobisty (podkreślenie gatunkowości np. pamiętnik, dziennik). Nazwą pozornie zachowującą obiektywizm do licznych terminów są „teksty obozowe”, stosowaną w tej pracy. Pojawiają się również terminy podkreślające miejsce powstania oraz ich gatunek (np. „wspomnienia oświęcimskie”, „esej lagrowy”), nie jest to jednak zabieg powszechny. Potrzebne okazało się również omówienie specyficznego podejścia do autora, będącego byłym więźniem KL Auschwitz (m.in. pisanie formą terapii, zmaganie się z KZ-syndrome, przejawy traumy). Autorami wybranych tekstów obozowych są: Aleksander Widera i Jiří Borský, Jan Dubieniecki i Jiří Fränkl, Jan Fischer i Bencjon Hillel oraz Landau Dow Lewi i Jiří Steiner. Analiza odbywała się pod kątem literackości rozumianej jako zbiór tzw. „chwytów artystycznych”, tj. ozdobności formy, bogatym użyciu środków stylistycznych, sposobie oryginalnego ujęcia tematu, czyli zgodnej z założeniami formalistów rosyjskich. W tekstach obozowych ważne okazało się indywidualne spojrzenie autora na realia II wojny światowej, ich subiektywna próba zapisu doświadczenia granicznego. W wybranych tekstach pisanych oryginalnie w języku czeskim lub polskim (osiem tekstów, cztery czeskie i cztery polskie) wytypowałam szereg zjawisk, głównie motywów, obrazów i tropów, omawiałam szczególne ujęcie tematu i oceniałam całość wyrazu. Odwołania do znanych i uniwersalnych kodów kulturowych w tekstach obozowych było znaczne, każdy z autorów jednak przedstawiał je w inny sposób. W analizowanych przykładach rozumienie wartości literackiej danego tekstu stanowi kwestię indywidualną i przejawia się w różnej formie m.in. przez sposób przedstawienia wydarzeń (Dubieniecki), zwrot ku emocjonalnej i metaforycznej stronie przekazu (Fränkl), bogatą stroną faktograficzną (Borský) czy lekkim stylem i ciekawymi odwołaniami do literatury (Widera). Monografia ta potwierdziła, że teksty te stanowią specyficzny nurt literatury, niezwykle ważnej pod względem pamięci, jaką sobą reprezentuje, zarysowując rzeczywistość okrojoną do indywidualnego punktu widzenia. Obrazy te nachodzą na siebie lub się wykluczają, łatwo jednak wskazać w nich wspólne motywy i obrazy, np. śmierci, podróży, świata-teatru, Arkadii czy utraconego raju, w które są bogato zaopatrzone. Toposy te zostają zaprezentowane za pomocą stałych zbiorów środków stylistycznych, zaktualizowane o nowe chwyty literackie. Ich zbiór określa pole wyobrażeń, jakimi posługują się ich autorzy, aby przybliżyć czytelnikowi to, co widzieli. Dzięki przedstawionej metodzie odbiorca ma okazję zobaczyć niezwykłą różnorodność tekstów obozowych i skonfrontować je z klasyczną wiedzą na ich temat. Próba ich literaturoznawczej oceny pod kątem m.in. literackich chwytów, tropów oraz motywów i obrazów w nich zawartych pozwoliła na pokazanie ich wartości i możliwości jako materiał badawczy. Przeprowadzona tutaj naliza tekstów obozowych stała się pretekstem do próby zrozumienia znaczenia tych przekazów we współczesnym świecie, obecnego odbioru, szczególnie teraz, gdy odchodzą ostatni świadkowe tych wydarzeń, a na rynku pojawiają się liczne prace lekceważąco traktujące temat KL Auschwitz. Relacje pisane przez byłych więźniów to niewątpliwie dokumenty, które stanowią dowód zbrodni hitlerowskich, tworzonych często przez osoby pozbawione warsztatu pisarskiego, ale biorącymi udział w konkursach na wspomnienia obozowe (polskie) lub wojenne (czeskie) i uzyskującymi możliwość, aby publikacja ich dzieła stała się wielkim wydarzeniem na rynku wydawniczym, stanowiącym niewątpliwie literackie zjawisko.

Czech name

—

Czech description

—

Type

B - Specialist book

CEP classification

—

OECD FORD branch

60206 - Specific literatures

Project

—

Continuities

S - Specificky vyzkum na vysokych skolach

Publication year

2023

Confidentiality

S - Úplné a pravdivé údaje o projektu nepodléhají ochraně podle zvláštních právních předpisů

ISBN

978-80-244-6427-5

Number of pages

338

Publisher name

Univerzita Palackého v Olomouci

Place of publication

Olomouc

UT code for WoS book

—